حضرت فاطمه زهرا

حضرت فاطمه زهرا، دختر محمد (پیامبر اسلام) و خدیجه و همسر علی (اولین امام شیعیان و چهارمین خلیفه اهل سنت) و مادر دو تن از امامان شیعه است. در مورد تاریخ تولد و درگذشت او توافق چندانی نیست. او مدتی پس از درگذشت محمد، درگذشت و در مکان نامعلومی دفن شد.

نام، لقب و کنیه

نام‌ها و لقب‌های حضرت زهرا فراوان است به طوری که بعضی بیش از ۵۰ نام برای او نام برده‌اند.

از قول جعفر صادق گفته‌اند: فاطمه در بارگاه خدای عزوجل دارای نه نام است که عبارت‌انداز: «فاطمه»، «صدیقه»، «مبارکه»، «طاهره»، «زکیه»، «راضیه»، «مرضیه»، «محدثه» و «زهراء». فاطمه نام‌های دیگری نیز دارد: سیدة النساء، بتول، حَصان، حرّة، عَذرا، هانیه، حوراء، مریم کبری، صدّیقه کبری، نوریه، سماویه. او دارای کنیه‌های متعددی است (بیش از ۱۰ کنیه نام برده‌اند) که معروف‌ترین آنها: امّ الحسن، امّ الحسین، امّ المحسن، امّ الائمه و امّ ابیها است.

در احادیثی؛ چه در منابع تشیع و چه در اهل سنت حضرت زهرا به عنوان سیدة النساء العالمین (سرور زنان عالم) نامیده شده‌است.

تولد

در تاریخ تولد حضرت زهرا دختر محمد اختلاف نظر وجود دارد اما نظر مقبول‌تر سال ۶۰۵ میلادی یا ۵ سال پیش از اولین وحی آیه‌های قرآنی بر محمداست. که با نظر دانشمندان اهل سنت نظیر طبری، ابوالفرج و برخی دیگر تطابق دارد. طبری از قول عباس نقل می‌کند که الگو:گفتاورد بزرگ«حضرت زهرا در سالی متولد شد که قریش مشغول ساختن خانه کعبه بودند و در آن هنگام پیغمبر در سن ۳۵سالگی بود.»الگو:پایان گفتاورد بزرگ هر چند در صورت درست بودن این تاریخ، سن ازدواج حضرت زهرا بالاتر از ۱۸ سال نشان داده می‌شود که این امر در سرزمین عربستان در آن دوران، غیر معمول به نظر می‌رسد.. منابع اهل تشیع زمان تولد او را دیرتر از این تاریخ و بین ۲ یا ۵ سال پس از وحی اولین آیه‌ها (بعثت) عنوان می‌کنند. ولی در صورت درستی این تفاسیر، سن خدیجه مادر او در هنگام تولد حضرت زهرا، بالاتر از ۵۰ سال خواهد بود.. حضرت زهرا در بسیاری موارد، چهارمین فرزند دختر محمد، پس از زینب، رقیه و ام کلثوم شمرده می‌شود، به عقیده برخی از محققان شیعه، او تنها دختر محمد است.

چگونگی ولادت از دید برخی منابع شیعه

از جعفر صادق دربارهٔ تاریخ تولد فاطمهٔ زهرا به این مضمون روایت شده: بعد از آن که خدیجه با محمد مصطفی ازدواج کرد، زنان مکه به خاطر دشمنی که با او داشتند بر بالینش حاضر نشدند. پس از آنکه او به فاطمه حامله شد و وقت زایمان را رسید به سوی زنان قریش فرستاد تا او را یاری کنند؛ ولی آنان به او جواب رد دادند و خدیجه از این بابت بسیار اندوهناک شد. در آن حال بود که دید چهار زن در نزد او حاضر شدند. یکی حوا، دیگری ساره همسر ابراهیم، سوم مریم دختر عمران و مادر عیسی، و چهارمی کلثوم خواهر موسی بود. و آنها بودند که خدیجه را در امر ولادت فاطمه یاری کردند.

ازدواج

الگو:شیعه به عقیده شیعیان در روایات متعددی از اهل بیت و پیامبر اسلام آمده ست که اگر خدا علی را برای حضرت زهرا خلق نکرده بود، برای او کفو و همانندی روی زمین یافت نمی‌شد.

هنگامی که حضرت زهرا به بلوغ رسید، بزرگان قریش و صاحبان ثروت و قدرت از او خوستگاری گردند، و هر که نزد پیامبر برای این کار می‌رفت پیامبر رو می‌گردانید و اظهار کراهت می‌کرد، به طوری که گمان می‌کردند پیامبر از آنان خشمگین است؛ از جمله ابوبکر و عمر که در خطبه‌هایی گفتند: «امر او با خداست». عبیده نیز از عمر بن خطاب نقل می‌کند که گفت: او (علی) داماد رسول خدا می‌باشد، جبرئیل بر رسول خدا نازل شد و گفت: خدا تو را امر کرده‌است که حضرت زهرا را به علی تزویج نمایی.

خواستگاری

چنین آمده‌است که عمر و ابوبکر به علی پیشنهاد ازدواج با حضرت زهرا را دادند، او نیز نزد رسول خدا رفت. او پس از گفتن بخش از آنچه برای اسلام انجام داده خواسته‌اش را گفت. پس پیامبر نزد حضرت زهرا رفت. آنگاه به حضرت زهرا گفت: «علی ابن ابیطالب کسی است که از فضل و خویشاوندی و اسلام او آگاهی، من از پروردگارم خواسته‌ام تو را به همسری بهترین خلق خود در آورد و اکنون علی از تو خواستگاری کرده، نظر تو چیست؟» حضرت زهرا سکوت کرد، صورت برنگردانید. پس رسول خدا سکوتش را نشان از رضیتش دانست. پس جبرئیل آمد و گفت: «ای محمد! حضرت زهرا را به علی ابن ابی طالب تزویج کن که خدا راضی است».

مهریه حضرت زهرا

مهریه حضرت زهرا از سوی خداوند و پیامبر تعیین شد که شامل یک پنجم زمین و یک سوم بهشت و نیز چهار رود فرات، نیل، نهروان و بلخ بود. پیامبر نیز برای او ۵۰۰ درهم تعیین کرد و آن را در امتش سنت قرار داد.

جهیزیه

از جعفر صادق روایت شده: هنگامی که رسول خدا حضرت زهرا را به علی تزویج کرد، رسول خدا به علی گفت: «برخیز و زره خود را بفروش». او نیز برخاسته و زره را فروخت و پول آن را خدمت رسول خدا برد. رسول خدا نیز قسمتی از آن را برداشت و به بلال حبشی داد تا عطر خوشبو برای حضرت زهرا تهیه کند. مقداری را نیز به عمار و برخی دیگر داد تا همراه ابوبکر، مقداری لباس و لوازم منزل تهیه کنند.

از جمله لوازمی که خریداری کردند (تا ۱۶ عدد بر شمرده‌اند):

• پیراهنی به ۷ درهم
• روسری به ۴ درهم
• عبای سیاه
• دو عدد لحاف (که لایه یکی پشم و دیگری لیف خرما بود)
• آسیاب دستی، طشتی از مس، ظرف آبی از پوست، ظرفی چوبی برای شیر و مشکی برای آب

زمان ازدواج

به روایتی از شیخ مفید و شیخ طوسی در ۱ ذیحجه سال دوم هجرت رسول خدا حضرت زهرا را به علی تزویج کرد و به روایت دیگر ۶ ذیحجه بوده‌است.

خانه حضرت زهرا

هنگامی که علی با حضرت زهرا ازدواج کرد خانه را با مقداری ماسه مسطح کرد و آن را با پوست گوسفندی فرش کرد. پردهٔ خانه عبایی بود و نیز پشتی آنها از لیف خرما بود.

فرزندان

حسن (امام حسن نزد شیعیان) را در نیمه رمضان سال سوم هجرت و حسین پسر علی (امام حسین نزد شیعیان) را در پنجم یا سوم شعبان سال چهارم هجرت به دنیا آورد. سومین فرزند او زینب کبری بود که در ۵ جمادی‌الاول سال ششم هجرت به دنیا آمد. چهارمین فرزندش ام‌ کلثوم در سال هفتم هجری متولد شد. علاوه بر این، بنا به اعتقاد شیعیان، فرزند دیگر او که پیش از به دنیاآمدن، پیامبر بر وی نام محسن گذاشته بود، در اثر ضربه‌ای که در واقعه هجوم به خانه به پهلوی حضرت زهرا وارد ساخته شد، وفات یافت.

بعد از مرگ محمد

چون نزدیک وفات رسول خدا شد، حضرت زهرا بسیار می‌گریست. رسول خدا گفت: «گریه نکن ای دختر». حضرت زهرا گفت: «گریه نمی‌کنم برای آنچه بعد از تو با من خواهند کرد ولی می‌گریم برای جدایی از تو ای رسول خدا». محمد مصطفی جواب داد: «بشارت باد تو را که زود به من ملحق خواهی شد و تو اول کسی خواهی بود از اهل بیت من که به من ملحق می‌شود» پس حضرت زهرا خندان شد.

بیت الأحزان

از فضه نقل شده‌است که: حضرت زهرا پس از رسول خدا روز و شب می‌گریست و آرام نداشت. عده‌ای از بزرگان مدینه جمع شده و نزد امیرالمؤمنین آمده و گفتند: ای اباالحسن! حضرت زهرا روز و شب می‌گرید. نه شب خواب راحتی داریم، نه روز آرامشی؛ از تو می‌خواهیم که از او بخواهی که یا شب گریه کند یا روز. سپس علی برای حضرت زهرا در بقیع جایگاه و سایه بانی در خارج مدینه ساخت که «بیت الأحزان» نامیده شد و حضرت زهرا هر روز دست حسن و حسین را می‌گرفت و با خود به آنجا می‌برد و میان قبور شهدا می‌نشست و می‌گریست، هنگام غروب امیرالمؤمنین او را به منزل می‌برد؛ تا اینکه ۲۷ روز پس از وفات رسول خدا به همین شکل گذشت.

از محمد باقر نقل شده‌است: حضرت زهرا هرگز از آن روزی که رسول خدا رحلت کرد خندان مشاهده نشد تا هنگامی که وفات کرد.

غصب اموال حضرت زهرا

در زمان خلافت اموالی از حضرت زهرا که در زمان حیات پیامبر تحت مالکیت خاص و شخصی محمد مصطفی بود توسط خلیفه وقت غصب شد. حضرت زهرا از سه راه مالک اموالی از پیامبر اسلام بود:

• اموالی که از طریق میراث پیامبر، که بخش عمده‌ای از آن به موجب «حق خمس» و «حق فیء» به مالکیت خاص پیامبر در آمده بود.
• اموالی که از طریق سهم «ذی‌القربا» از محل خمس غنائم خیبر (این سهم مطابق آیه ۴۱ سوره انفال به حضرت زهرا اعطا شده بود)
• فدک، که به امر الهی از سوی پیامبر به حضرت زهرا «هبه» شده بود (هدیه داده شده بود).

مهم‌ترین اموال حضرت زهرا که بدست خلافت غصب شد: الگو:غصب اموال حضرت زهرا مهم ترین این اموال فدک بود که دارای ارزش و اهمیت خاصی بود و از آنجا که دستگاه خلافت به این موضوع پی برده بود، این اموال را به نفع خود مصادره کرد.

درگذشت حضرت زهرا

وصیت

سلیم بن قیس هلالی از ابن عباس روایت می‌کند: وقتی بیماری حضرت زهرا شدت گرفت علی را طلبید و گفت :«وصیت می‌کنم تو را که بعد از من امامه دختر خواهر من زینب را بخوهی که او برای فرزندانم مثل من است، و برای جنازه‌ام تابوتی همانند آنچه ملائکه برایم وصف کردند بسازی؛ و نگذاری در جنازهٔ من، دفنم و نماز بر من، احدی از آنانکه بر من ظلم کردند و دشمنان خدایند حاضر شوند» و نیز وصیت کرد او را شبانه دفن کنند.

مرگ

هنگامیکه مرگ حضرت زهرا نزدیک شد، از اسماء خواست تا آبی برای وضو بیاورد، حضرت زهرا وضو گرفت (به روایتی غسل کرد) خود را خوشبو کرد و لباس‌های نو پوشید و از اسماء خواست کافوری که پدرش برای او گذاشته بود بیاورد و کنار سرش بگذارد. اسماء کافور را آورد و بالای سر حضرت زهرا گذاشت. سپس حضرت زهرا پای خود را رو به قبله کرد و پارچه‌ای را روی خود کشید و گفت: «ای اسماء! لحظه‌ای صبرکن و بعد مرا صدا بزن، اگر پاسخت را ندادم، بدان که نزد پدرم رفته‌ام».

اسماء گوید: ساعتی صبر کردم، بعد از آن او را صدا کردم. جوابی نشنیدم. سپس دوباره او را صدا کردم، باز جوابی نشنیدم. پارچه را از صورت او کنا زدم دیدم از دنیا رفته‌است. پس خود را روی حضرت زهرا انداخته او را بوسیدم و گفتم: «سلام مرا به پدرت رسول خدا برسان».

غسل و تدفین

از جعفر صادق نقل شده‌است: علی همسرش حضرت زهرا را غسل داد. پس از مرگ حضرت زهرا مردم اجتماع کرده و ضجّه زدند و گریه می‌ردند. منتظر جنازه حضرت زهرا بودند تا بر آن نماز گزارند. ابوذر از خانه بیرون آمد و گفت: ای مردم بازگردید. تشییع حضرت زهرا به تاخیر افتاد. مردم نیز رفتند. هنگامی که مردم به خواب رفتند و پاسی از شب گذشت، علی، حسن، حسین، عمار، مقداد، عقیل، زبیر، ابوذر و گروه دیگری از بنی هاشم، پیکر حضرت زهرا را بیرون آورده و بر آن نماز گزارده و در همان نیمه شب به خاک سپردند.

در تاریخ طبری آمده: حضرت زهرا در شب مدفون شد و به جز عباس، علی، مقداد، و زبیر کسی نبود. در روایات شیعیان آمده‌است که امیرالمؤمنین، حسن، حسین، عقیل، سلمان، ابوذر، مقداد، عمار و بریده بر حضرت زهرا نماز گزاردند. علی با گروهی از اصحاب و بنی هاشم بر حضرت زهرا نماز گزاردند و در نیمهٔ شب او را به خاک سپردند. هفت قبر (و به روایات دیگر ۴۰ قبر) را در اطراف قبر حضرت زهرا درست کرد تا قبر او شناخته نشود. برخی گفتند: علی قبر حضرت زهرا را مساوی با زمین قرار داد تا جای آن شناخته نشود.

در مورد محل قبر حضرت زهرا نقل‌های گوناگونی است: برخی گفته‌اند حضرت زهرا در بقیع دفن شد و عده‌ای دیگر آن را اشتباه دانستند. برخی دیگر بر این اعتقادند که حضرت زهرا در خانه خود دفن شد و یا قبر حضرت زهرا بین قبر رسول خدا و منبر اوست.

علت مرگ

ابو بصیر از صادق نقل می‌کند: «سبب وفات حضرت حضرت زهرا این بود که قنفذ (غلام عمر) با سر غلاف شمشیر بر او زد که محسن را سقط کرد و در اثر آن به بیماری شدیدی مبتلا گردید و اجازه نداد کسانی که او را آزرده‌اند به او وارد شوند».

و نیز در احتجاج حسن بر معاویه و اصحابش آمده که به مغیرة بن شعبه گفت: «تو آن کسی هستی که حضرت زهرا، دختر رسول خدا، را مورد ضرب و شتم قرار دادی تا اینکه او را خون آلود نمودی و او کودک خود را سقط کرد و این عمل تو به انگیزه خوار کردن رسول خدا و مخالفت تو با امر او بود. حرمت او را هتک نمودی، در حالی که رسول خدا فرموده بود: حضرت زهرا جان! تو سیده زنان بهشت می‌باشی. سوگند به خدا مسیر تو به سوی آتش خواهد بود».

زمان مرگ

در تاریخ مرگ حضرت زهرا اختلاف زیادی در کتاب ها دیده می‏شود که به حدود ده قول می‏رسد، و همگی آنها تاریخ وفات را از روی فاصله میان رحلت پیامبر اسلام و مرگ حضرت زهرا حساب کرده و ذکر نموده‏اند:

۴۰ روز: مرحوم ابن شهرآشوب در کتاب مناقب پس از آن که یکی دو قول در این باره نقل کرده می‏گوید: برخی گفته‏اند: مرگ حضرت زهرا چهل روز پس از وفات پیامبر اسلام اتفاق افتاد و این قول صحیح تر از اقوال دیگر است، و روی همین حساب می‏گوید: حضرت زهرا در شب یکشنبه سیزدهم ربیع‌الثانی از دنیا رفت.، و مرحوم اربلی هم در کشف‏الغمه چنین قولی نقل کرده چنانکه مجلسی نیز از برخی کتابها آن را حکایت نموده‌است نگارنده گوید: در برخی از روایات آمده که مدت بیماری حضرت زهرا چهل روز طول کشید مانند روایت روضةالواعظین و روایتی که مجلسی از برخی کتابهای مناقب نقل کرده.

۷۲ روز: ابن شهرآشوب این قول را در مناقب نقل کرده است.

۷۵ روز: این قول نیز در مناقب ذکر شده و مرحوم کلینی نیز در کافی روایتی از صادق در این باره روایت کرده و از عیون المعجزات سید مرتضی نیز نقل شده‌است و قول مشهور نیز میان محدثین و عموم شیعیان همین قول است.

۳ ماه: این قول را مرحوم علی بن عیسی اربلی در کتاب کشف‏الغمه از کتاب الذریة الطاهرة دولابی نقل کرده.

۹۵ روز: مرحوم اربلی قول ۹۵ روز را از باقر روایت کرده، و مرحوم مجلسی نیز از کتاب اقبال الاعمال نقل کرده که جماعتی از اصحاب فرموده‏اند: وفات حضرت زهرا در روز سوم جمادی‌الثانی واقع شد ، و روی قول مشهور در مرگ پیامبر اسلام که روز بیست و هشتم ماه صفر بوده فاصله‏ی آنها همان ۹۵ روز می‏شود.

۶ ماه: این قول را بیشتر اهل سنت اختیار کرده و عموماً مرگ حضرت زهرا را در سوم ماه رمضان می‏دانند.
اقوال دیگر هم در این باره هست مانند هفتاد روز و ۱۰۰ روز و ۸ ماه که مشهور نیستند.

جستارهای وابسته

• نام‌ها و لقب‌های حضرت زهرا
• محمد (پیامبر اسلام)
• اهل بیت
• فدک
• سقیفه
• علی (امام اول شیعیان و خلیفه چهارم اهل سنت)
• تسبیحات حضرت زهرا
• لوح فاطمه
• فضه
• ام ایمن
• اسماء
• قنفذ
• مغیره

منابع

• علامه مجلسی، جلاء العیون (تاریخ چهارده معصوم علیهم لسلام)، تحقیق سید علی امامیان، انتشارت سرور، ۱۳۸۳، شابک: ۳-۳-۹۱۴۶۷-۹۶۴

• سید محمد کاظم قزوینی، فاطمة الزّهراء (سلام الله علیها) از ولادت تا شهادت، ترجمه علی کرمی، نشر مرتضی، ۱۳۸۴، شابک: ۱-۲۰-۶۴۲۴-۹۶۴

• سید مسعود پورسیدآقایی، چشمه در بستر، تحلیلی از زمان شناسی حضرت زهراء (علیها السلام)، مؤسسه انتشارات حضور، ۱۳۸۴، شابک: ۱-۱-۹۰۴۳۴-۹۶۴

• علی نظری منفرد، قصّه مدینه، انتشارات سرور۱۳۸۳، شابک: ۷-۲۸-۶۳۱۴-۹۶۴

• شیخ عباس قمی، منتهی الآمال

• شیخ عباس قمی، رنج‌ها و فریادهای حضرت زهرا (سلام اله علیها) ترجمه بیت الأحزان، ترجمه محمد مهدی اشتهاردی، انتشارات ناصر

• علی سعادت پرور، جلوهٔ نور، پرتوی از فضائل معنوی حضرت زهرا (س)، ۱۳۸۰، شابک: ۱-۵۴-۵۸۴۴-۹۶۴

• علیرضا سبحانی نسب، جرعه‌ای از کوثر، پژوهشی در نام‌ها و لقب‌های حضرت زهرا علیها سلام، نشر جمال، ۱۳۸۲، شابک: ۴-۱۴-۷۲۳۲-۹۶۴

• ابوصادق سلیم بن قیس هلالی، اسرار آل محمد علیهم السلام ترجمه کتاب سلیم بن قیس هلالی، اولین کتاب حدیثی و تاریخی از قرن اول هجری، ترجمه اسمائیل انصاری زنجانی، قم: دلیل ما، ۱۳۸۱، شابک: ۳-۴۹-۷۵۲۸-۹۶۴

• عدنان درخشان، عبور از تاریکی: پژوهشی در غصب اموال صدیقه طاهره حضرت زهرا علیها سلام در سال یازدهم هجری، تهران:مرکز فرهنگی و انتشاراتی منیر، ۱۳۸۵، شابک: ۳-۷۵-۷۹۶۵-۹۶۴

پیوند به بیرون

• زندگینامه حضرت حضرت زهرا (سلام الله علیها)
• پایگاه اینترنتی یا زهرا
• دانشنامه حضرت زهرا